تشخیص کم خونی و درمان آن
كم‌خوني وضعيتي است كه
در آن تعداد يا اندازه گلبولهاي قرمز و يا مقدار هموگلوبين موجود در خون كاهش
يافته و تبادل اكسيژن و دي‌اكسيدكربن بين خون و سلول‌هادچار اختلال مي‌شود. از علل
ايجادكننده كم‌خوني مي‌توان كمبودهاي تغذيه‌اي، خونريزي، ناهنجاري‌هاي ژنتيكي،
بيماري‌هاي مزمن و يا مسموميت‌هاي دارويي را نام برد. منظور از كم‌خوني‌هاي تغذيه
اي كم‌خوني‌هايي است كه در اثر دريافت ناكافي مواد مغذي ايجاد ميشوند.
از مهمترين مواد مغذي جهت خون‌سازي كه كمبود آنها موجب بروز كم‌خوني مي‌شود
مي‌توان به آهن، ويتامين ب ۱۲ و اسيدفوليك اشاره كرد. از بين آنها كم‌خوني ناشي
از فقر آهن يكي از شايع‌ترين كم‌خوني‌هاي تغذيه‌اي است.
فقر آهن يكي از شايع‌ترين اختلالات تغذيه‌اي در كشورهاي در حال توسعه و
مهمترين علت كم‌خوني تغذيه اي در كودكان و زنان در سنين باروري است كه با ايجاد
گلبولهاي قرمز كوچك و كاهش ميزان هموگلوبين مشخص مي‌شود كه اين بيماري سبب اتلاف
منابع و مراقبت‌هاي بهداشتي، كاهش بهره‌وري در اثر افزايش ميزان مرگ و مير ابتلا به
بيماري در مادران و كودكان و بالاخره كاهش ظرفيت جسمي و رواني در بخش بزرگي از
جامعه مي‌شود.
ميزان نياز به آهن براساس سن، جنس و وضعيت فيزيولوژيكي افراد متفاوت است. مثلا
زنان باردار به علت افزايش حجم خون، رشد جنين و جفت و ساير بافتها به آهن بيشتري
نياز دارند. به همين دليل بيش از سايرين در معرض خطر كم‌خوني قرار دارند. در
شيرخواران در صورت سلامت مادران، ميزان آهن موجود در شير مادر براي ۶ـ۴ ماه اول
زندگي كافي است. ولي در مورد نوزاداني كه با وزن كم متولد ميشوند، ذخاير آهن كم
بوده و بايد از ۳ ماهگي آهن اضافي به صورت قطره خوراكي خورانده شود. همچنين بستن
پيش از موقع بند ناف نيز به اين دليل كه نوزاد را از يك سوم كل خونش محروم ميكند،
خطر فقر آهن را افزايش مي‌دهد.
دلايل گوناگوني براي كمبود آهن وجود دارد كه از آن جمله مي‌توان به علل زير
اشاره كرد
۱ ـ دريافت ناكافي آهن به دليل رژيم غذايي مورد استفاده كه در آن آهن كمي وجود
دارد، مانند بعضي از رژيم‌هاي گياه خواري.
۲ ـ جذب ناكافي آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسيد معده، مشكلات گوارشي يا تداخلات
دارويي و داروهايي مثل كلستيرامين، سايمتيدين، پانكراتين، رانيتيدين و تتراسايكلين.
۳ ـ افزايش نياز به آهن براي افزايش حجم خون در دوران نوزادي، نوجواني، بارداري و
شيردهي.
۴ ـ خونريزي زياد در دوران عادت ماهانه و يا در اثر جراحات يا ناشي از هموروييد
(بواسير) يا بيماري‌هاي بدخيم و انگل‌ها. كمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر
از دست دادن خون است.
بعضي از علايم كم‌خوني فقر آهن عبارتند از:
رنگ پريدگي پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگي زودرس، سرگيجه و سردرد،
خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در كم‌خوني شديد گود شدن روي
ناخن(ناخن قاشقي).
براي درمان كم‌خوني از چند روش استفاده مي‌شود كه بهترين و كم‌خطرترين آنها
استفاده از مكمل‌هاي خوراكي است. درمان با نمك‌هاي ساده آهن مثل سولفات فروي خوراكي
كاملا موثر بوده و به شكل قرص، كپسول يا مايع است و بايد مصرف آنها تا چندين ماه
ادامه يابد.
چنانكه اين قرص‌ها با معده خالي مصرف شوند جذب آنها بهتر و بيشتر صورت مي‌گيرد،
ولي در اين حالت سبب تحريك معده و بروز مشكلات گوارشي ميشوند. عوارض گوارشي ناشي
از مصرف آهن نظير تهوع، دل پيچه، سوزش قلب، اسهال يا يبوست را مي‌توان به حداقل
رساند، به شرطي كه آهن را با ميزان بسيار كم مصرف كرده و به تدريج به ميزان آن
افزوده تا به حد مورد نياز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب
استفاده شود تا عوارض ناشي از آن كاهش يابند.
ويتامينC جذب آهن را افزايش مي‌دهد. به همين دليل معمولا مصرف ويتامين C به همراه
آهن پيشنهاد مي‌شود. علاوه بر درمان دارويي بايد به ميزان آهن قابل جذب در غذا نيز
توجه كرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تاثير شكل آهن موجود در آن ميباشد. آهن موجود در
پروتئين‌هاي حيواني مانند گوشت گاو، ماهي، پرندگان (آهن هم) بيشتر جذب مي‌شود، در
حالي كه جذب آهن پروتئين‌هاي گياهي مانند سبزي‌ها و ميوه‌ها (آهن غيرهم) كمتر
ميباشد. بايد توجه داشت كه ويتامينC جذب آهن سبزي‌ها و ميوه‌ها (آهن غيرهم) را
بيشتر ميكند. مصرف چاي همراه يا بلافاصله بعد از غذا مي‌تواند جذب آهن را تاحدصفر
تا پنج درصد كاهش دهد.
قهوه، تخم‌مرغ، شير و لبنيات، نان گندم، حبوبات (حاوي اسيد فيتيك) و فيبرهاي غذايي
جذب آهن را به علت تشكيل كمپلكس‌هاي نامحلول كاهش مي‌دهند. بنابراين فرآورده‌هاي
حاوي آهن، طي يك ساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف هر يك از اين مواد نبايد مصرف
شود.
منابع غذايي آهن‌دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهي، زرده تخم‌مرغ،
سبزي‌هاي داراي برگ سبز تيره مانند جعفري، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبيا همچنين
ميوه‌هاي خشك (برگه‌ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه‌هاي روغني و تخمه گل آفتابگردان.
اسيد سيتريك و اسيد اسكوربيك يا ويتامين ث كه در آلو، خربزه، ريواس، انبه،
گلابي، طالبي، گل كلم، سبزي‌ها، آب پرتقال، ليمو شيرين، ليمو ترش، سيب و آناناس
وجود دارند مي‌توانند عوامل افزايش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسيد ماليك و اسيد تارتاريك كه در هويج، سيب زميني، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگي،
كلم پيچ و شلغم موجود است نيز سبب افزايش جذب آهن ميشوند.
محصولات تخميري مثل سس سويا نيز در اين دسته از عوامل گنجانده مي‌شود.
نكته: بدن مردان حدود ۴ گرم و بدن زنان حدود ۳ گرم آهن دارد (به ازاي هر كيلوگرم
وزن ۳۶-۶۰ ميلي گرم آهن).۲/۳ اين مقدار آهن در هموگلوبين و ميوگلوبين موجود بوده و
مابقي در كبد(بصورت فريتين و هموسيدرين)، مغز استخوان و طحال ذخيره ميشوند.
نكته:بدن آهن را بازيافت ميكند.هنگامي كه گلبولهاي قرمز عمرشان به پايان ميرسد، آهن
آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گويچه هاي سرخ مصرف گردند.
نكته:طول عمر متوسط گلبولهاي قرمز ۱۲۰ روز ميباشد.
استفاده از غذاهايي كه غني از آهن مي‌باشند.
استفاده از منابع غذايي حاوي ويتامين ث هر وعده غذايي جهت جذب بهتر آهن (مثل
پرتقال، گريب‌فروت، گوجه فرنگي، كلم، توت فرنگي، فلفل سبز، ليمو ترش)
گنجاندن گوشت قرمز، ماهي يا مرغ در برنامه غذايي.
پرهيز از مصرف چاي يا قهوه همراه يا بلافاصله بعد از غذا.
برطرف كردن مشكلات گوارشي و يبوست.
تصحيح عادات غذايي غلط (مثل مصرف مواد غير خوراكي مانند خاك، يخ) كه خود از علايم
كم خوني فقر آهن مي باشند.
استفاده از نانهايي كه از خمير ورآمده تهيه شده‌اند.
استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجير خشك و كشمش كه منابع خوبي از آهن
هستند.
استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
شست و شو و ضد عفوني كردن سبزي‌هايي كه استفاده مي‌كنيد.
شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهيه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
مصرف روزانه يك قرص آهن از پايان ماه چهارم بارداري تا سه ماه پس از زايمان در زنان
باردار.
مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذيه تكميلي تا پايان ۲ سالگي در كودكان.
اين نوع كم خوني معمولا در اثر كمبود فوليك اسيد يا ويتامين B-12 بروز ميكند.
اين ويتامين‌ها به بدن در سالم نگهداشتن خون يا سيستم عصبي كمك مي‌كنند. در اين نوع
كم خوني، بدن گلبولهاي قرمز خوني توليد ميكند كه نمي‌توانند اكسيژن را به خوبي
تحويل دهند.
قرص‌هاي مكمل حاوي فوليك اسيد مي‌توانند اين نوع كم خوني را درمان كنند. فوليك اسيد
را همچنين مي‌توان از مصرف دانه‌ها و بنشن‌ها، مركبات و آب ميوه‌ها، سبوس گندم و
ساير غلات، سبزيجات برگ پهن و سبز تيره، گوشت طيور، صدف و كبد به دست آورد.
گاهي اوقات ممكن است يك متخصص نتواند تشخيص دهد كه علت اين بيماري كمبود ويتامين
B-12 است. اين حالت معمولا در افراد مبتلا به كم خوني وخيم بروز ميكند كه در حقيقت
نوعي بيماري خود ايمني است. عدم دريافت ويتامين B-12 كافي مي‌تواند موجب كرخي و
بي‌حسي دستها و پاها، مشكلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشكلات بينايي شود.
نوع درمان بستگي به عامل مولد بيماري دارد، اما به هر حال مصرف ويتامين B-12 ضروري
است.
بيماري‌هاي خاصي وجود دارند كه مي‌توانند به توانايي بدن در توليد گلبولهاي
قرمز خوني آسيب برسانند. براي مثال، افراد مبتلا به بيماري‌هاي كليوي به ويژه
بيماراني كه دياليز ميشوند در معرض ابتلا به كم خوني قرار دارند. كليه‌هاي اين
بيماران قادر به ترشح هورمونهاي كافي براي توليد گلبولهاي خوني نبوده و در هنگام
دياليز نيز آهن از دست مي‌دهند.
اگر در خانواده سابقه بيماري خوني وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در
افراد ديگر نيز افزايش مي‌يابد. يكي از امراض خوني ارثي كم خوني گلبولهاي داسي شكل
است. به جاي توليد گلبولهاي قرمز خوني طبيعي كه به راحتي درون رگ‌هاي خوني حركت
مي‌كنند، گلبولهاي داسي شكل حركت سختي داشته و داراي لبه‌هاي خميده هستند. اين
گلبول‌ها نمي‌توانند در رگ‌هاي خوني ظريف به آساني حركت كنند و در نتيجه مسير رسيدن
خون به اعضاي بدن را مسدود مي‌كنند. بدن گلبولهاي قرمز داسي شكل را نابود ميكند،
اما نمي‌تواند با سرعت كافي انواع طبيعي و سالم جديدي را توليد كند. اين امر موجب
بروز كم خوني مي‌شود نوع ديگري از كم خوني ارثي تالاسمي است. تالاسمي زماني بروز
ميكند كه بدن ژن‌هاي ويژه‌اي را از دست مي‌دهد و يا ژن‌هاي غير طبيعي مختلف از
والدين به كودك ارث ميرسد كه به نحوه توليد هموگلوبين تاثير منفي مي‌گذارند.
نوع نادري از كم خوني است و زماني بروز ميكند كه بدن به اندازه كافي گلبول
قرمز توليد نمي‌كند. از آنجا كه اين امر بر گلبولهاي سفيد نيز تاثير مي‌گذارد، از
اين خطر بالاي بروز عفونت‌ها و خونريزي‌هاي غير قابل توقف مي‌شود. اين حالت دلايل
مختلفي دارد كه عبارتند از:
الف – روش‌هاي درماني سرطان‌ها (پرتودرماني و شيمي درماني)
ب- قرار گرفتن در معرض مواد شيميايي سمي (مانند مواد مورد استفاده در برخي
حشره‌كش‌ها، رنگ و پاك كننده‌ها و شوينده‌هاي خانگي)
پ ـ برخي داروها (مانند داروهاي مخصوص درمان روماتيسم مفصلي)
ت- بيماري‌هاي خود ايمني (مانند لوپوس)
ث – عفونت‌هاي ويروسي كه بر تراكم استخواني تاثير مي‌گذارد.
نوع درمان بستگي به ميزان حاد بودن كم خوني دارد. اين بيماري را مي‌توان با تعويض
خون، مصرف دارو و يا پيوند مغز استخوان درمان كرد. كم خوني براي پيشرفت در بدن به
گذر زمان احتياج دارد. در آغاز ممكن است هيچ علايمي بروز نكند و يا علايم بيماري
بسيار خفيف باشد، اما با پيشرفت بيماري مي‌توان شاهد علايمي چون خستگي، ضعف، عدم
توانايي در كار و تحصيل، كاهش دماي بدن، پريدگي رنگ پوست، ضربان قلب سريع، كوتاهي
تنفس‌ها، درد سينه، سرگيجه، تحريك پذيري، كرخي و سردي دستها و پاها و سردرد بود.
تشخيص اين بيماري با انجام يك آزمايش خون امكانپذير است. در صورت مثبت بودن جواب
آزمايش و ابتلا به كم خوني انجام آزمايشات ديگري نيز براي تشخيص نوع آن ضروري است.
انتخاب نوع درمان كم خوني بستگي به علت بروز آن دارد. براي مثال، نحوه درمان كم
خوني گلبولهاي داسي شكل با نحوه درمان كم خوني ناشي از رژيم غذايي فاقد آهن يا
فوليك اسيد متفاوت است. از اين رو براي كشف بهترين روش معالجه بايد به متخصص مربوطه
مراجعه كرد.
به روش‌هاي گوناگون، مي‌توان مانع از بروز برخي انواع كم خوني شد كه مجموعه‌اي از
آنها در زير آمده است؛
۱- مصرف غذاهاي حاوي آهن زياد از جمله گوشت قرمز، ماهي، مرغ، تخم‌مرغ، ميوه‌هاي خشك
شده، عدس و لوبيا، سبزيجات سبز برگ پهن مانند اسفناج، كلم و يا غله‌هاي حاوي آهن
غني شده.
۲- مصرف مواد خوراكي كه جذب آهن را در بدن افزايش مي‌دهد مانند آب پرتقال، توت
فرنگي، كلم و يا ساير ميوه‌ها و سبزيجات حاوي ويتامين C.
۳- خودداري از نوشيدن قهوه و چاي همراه با وعده‌هاي غذايي چرا كه اين نوشيدني‌ها
جذب آهن در بدن را دشوار ميكند.
۴- كلسيم جذب آهن را مشكل ميكند لذا براي به كار گرفتن بهترين روش براي مصرف كلسيم
به ميزان مناسب و كافي با پزشك متخصص بايد مشورت كرد.
۵- اطمينان از مصرف كافي فوليك اسيد و ويتامين B-12 در رژيم غذايي.
۶- مشاوره با پزشك براي خوردن قرص‌هاي مكمل آهن چرا كه مصرف اين قرص بدون مشورت با
فرد متخصص صحيح نيست. اين قرص‌ها در دو نوع فروس و فريك ارايه ميشوند. جذب فروس در
بدن بهتر صورت مي‌گيرد اما اثرات جانبي مانند تهوع، استفراغ و اسهال در پي دارد با
اين حال اين اثرات جانبي را مي‌توان با كمك برخي اقدامات كاهش داد، از آن جمله
اينكه ابتدا با نيمي از دوز تجويز شده شروع كرد و به تدريج آن را به دوز كامل
رساند. قرص را در دوزهاي تقسيم شده مصرف كرد. قرص را همراه با غذا مصرف كرد و اگر
نوعي از قرص آهن مشكلاتي ايجاد ميكند با متخصص مربوطه براي مصرف نوع ديگر مشورت
كرد.
۷- زناني كه باردار نبوده اما در سن بارداري قرار دارند بايد هر ۵ تا ۱۰ سال يكبار
آزمايش كم خوني بدهند. اين امر حتي در شرايط سلامت بايد صورت گيرد. انجام اين
آزمايش‌ها بايد از زمان نوجواني آغاز شود.
۸- همچنين زناني كه باردار نيستند و در سن بارداري قرار دارند در صورت داشتن علايمي
چون عادت ماهانه شديد و طولاني، مصرف آهن كم و يا تشخيص قبلي ابتلا به كم خوني بايد
هر سال آزمايش خون بدهند. اكثر افراد از طريق يك رژيم غذايي سالم و منظم مي‌توانند
از غذاهاي سرشار از آهن استفاده كنند اما برخي افراد نمي‌تواند آهن كافي بدست آورند
كه مهمترين اين افراد دختران نوجوان و زنان در سن بارداري هستند كه يا در هر عادت
ماهانه خون زيادي را از دست مي‌دهند يا بيش از يك بچه دارند و يا از IUD استفاده
ميكند.كودكان نوپا و زنان باردار نيز در اين گروه هستند. اين افراد بايد به طور
دوره‌اي آزمايش كم خوني بدهند و در صورت فقر آهن حتما بايد با مشورت پزشك از
مكمل‌هاي آهن استفاده كند كه نحوه درمان مشكل آنها بر عهده پزشك است.
كم خونی زمانی بروز می كند كه خون فاقد هموگلوبین كافی باشد. هموگلوبین در حمل
اكسیژن از ریه‌ها به تمام اندام‌های بدن، به گلبول‌های قرمز خون كمك می كند.
ویسکوزیته خون تقریبا بستگی کامل به غلظت گویچه‌های سرخ خون دارد. در آنمی شدید ویسکوزیته ممکن است به جای رقم طبیعی حدود ۳ برابر به یک و نیم برابر ویسکوزیته آب سقوط کند. این امر مقاومت در برابر جریان خون را در رگهای محیطی کاهش می‌دهد و لذا مقدار بسیار زیادتری خون نسبت به حالت طبیعی در بافتها جریان پیدا کرده و به قلب باز می‌گردد. هیپوکسی ناشی از کاهش انتقال اکسیژن توسط خون موجب می‌شود که رگهای بافتی گشاد شوند و اجازه دهند که خون باز هم بیشتری به طرف قلب باز گردد و برون‌ده قلبی را افزایش دهد. یکی از اثرات کم خونی شدید ، افزایش شدید بار کاری قلب است.
آخرین دیدگاه‌ها